Το άγχος και οι αντιδράσεις του (1ο)

Γράφει ο Αντώνης Τσιτλακίδης, Κλινικός Ψυχολόγος, MSc 

 «Την ώρα που περιμέναμε τα θέματα των εξετάσεων, με έλουσε κρύος ιδρώτας, ενώ ένιωθα να μη θυμάμαι τίποτα απ’ όσα είχα διαβάσει».

«Όταν σηκώθηκα για την παρουσίασή μου, η καρδιά μου χτυπούσε όλο και πιο δυνατά, ενώ το στομάχι μου είχε γίνει κόμπος».

«Όταν το θέατρο γέμισε, ένιωθα να πνίγομαι, δεν άντεχα άλλο εκεί μέσα κι έπρεπε να φύγω αμέσως».

Οι παραπάνω περιγραφές είναι αντιπροσωπευτικές περιγραφές καταστάσεων όπου ένα άτομο βιώνει άγχος. Τι είναι λοιπόν το άγχος; Τι σχέση έχει με το φόβο και ποια λειτουργία επιτελεί;

Φόβος και άγχος

Πότε «φοβάμαι»; Φοβάμαι όταν εκτιμώ πως βρίσκομαι σε μια επικίνδυνη κατάσταση. Ο φόβος, δηλαδή, είναι μια διαδικασία σκέψης, ένας υπολογισμός ότι κινδυνεύουμε σε μια δεδομένη στιγμή. Όταν πιστεύουμε ότι κινδυνεύουμε, όταν, δηλαδή, φοβόμαστε, ο οργανισμός μας αντιδρά με άγχος. Το άγχος συνοδεύεται από ποικίλες αντιδράσεις και συμπτώματα που διακρίνονται σε:

• Συναισθηματικές: πρόκειται για το δυσάρεστο βίωμα του άγχους που δίνει και την αίσθηση του «επείγοντος» στην κατάσταση – το άτομο νιώθει αγχωμένο, ανήσυχο, τρομοκρατημένο, ανυπόμονο, νευρικό.
• Γνωστικές, οι οποίες αφορούν τη σκέψη. Μπορεί, π.χ., να μπει το άτομο σε υπερβολική επαγρύπνηση ή, αντίθετα, να «θολώνει» ή να «αδειάζει» το μυαλό, να έχει σύγχυση στη σκέψη του, να έχει την αίσθηση ότι δεν μπορεί να ελέγξει τη σκέψη του ή να μπλοκάρει η σκέψη του, να μη θυμάται σημαντικά πράγματα, να δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί, να δυσκολεύεται να σκεφτεί λογικά, να φοβάται ότι χάνει τον έλεγχο, ότι δε θα τα «βγάλει πέρα», ότι θα τραυματιστεί, θα αρρωστήσει ή θα πεθάνει, ότι τρελαίνεται κοκ.
• Συμπεριφορικές, οι οποίες βασίζονται σε κάποιες πρωτόγονες στρατηγικές επιβίωσης: πάλη (άμυνα εναντίον εξωτερικού κινδύνου)  – φυγή (απομάκρυνση από τον κίνδυνο/αναζήτηση βοήθειας από άλλους) – πάγωμα (αναστολή κάθε δράσης).
• Φυσιολογικές (σωματικές), οι οποίες προέρχονται από τοαυτόνομο νευρικό σύστημα,συμπαθητικόκαιπαρασυμπαθητικό. Περιλαμβάνουν συμπτώματα όπως: αίσθημα παλμών στην καρδιά, ταχυκαρδία, αυξημένη ή μειωμένη πίεση, αίσθημα λιποθυμίας, γρήγορη αναπνοή, δυσκολία να πάρει το άτομο αέρα, κοφτή ανάσα, πίεση στο στήθος, κόμπο στο λαιμό, αίσθημα πνιγμού, τρόμο («τρέμουλο»), ακαμψία, αστάθεια, γενική αδυναμία, απώλεια όρεξης, αποστροφή για το φαγητό, κοιλιακή δυσφορία ή πόνο, καούρα, ναυτία, εμετό, συχνοουρία, αναψοκοκκίνισμα, χλώμιασμα, εφίδρωση (στις παλάμες ή γενικευμένη), κρυάδες και εξάψεις, φαγούρα και πολλά άλλα.

Η λειτουργία του άγχους

Η λειτουργία του άγχους μπορεί να παρομοιαστεί με αυτήν του πόνου: όταν πονάμε, νιώθουμε επιτακτική την ανάγκη να κάνουμε κάτι για να σταματήσει ο πόνος. Το πρόβλημα του οργανισμού μας, προφανώς, δεν είναι ο πόνος καθαυτός, αλλά κάτι άλλο, όπως, λ.χ., μια σκωληκοειδίτιδα ή μια τερηδόνα. Αντίστοιχα, όταν αγχωνόμαστε, το βίωμα του άγχους ελκύει σε μεγάλο βαθμό την προσοχή μας και προσπαθούμε να το μειώσουμε. Αφού, όπως είδαμε, το άγχος είναι αντίδραση στο φόβο, δηλαδή στον κίνδυνο, μας βοηθά να πάρουμε τα μέτρα μας για να αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο. Αν ελαττωθεί ο κίνδυνος, θα ελαττωθεί και το άγχος που, εν προκειμένω, επιτελεί μια χρήσιμη και υγιή λειτουργία.

Πότε, λοιπόν, καθίσταται προβληματική η λειτουργία του άγχους; Στις λεγόμενες «διαταραχές άγχους», υπάρχουν κάποια μοτίβα στη σκέψη του ατόμου, τα οποία συνεχώς ερμηνεύουν λαθεμένα διάφορες καταστάσεις ή ερεθίσματα ως σήματα κινδύνου. Το άτομο, δηλαδή, κάνει μια υπερβολική εκτίμηση του κινδύνου που υπάρχει σε μια κατάσταση. Παράλληλα, υποεκτιμά την ικανότητά του να τα βγάλει πέρα, καθώς πιστεύει ότι η αντιμετώπιση της κατάστασης είναι πάνω από τις δυνατότητές του. Αφού, λοιπόν, πιστεύει ότι βρίσκεται σε μεγάλο κίνδυνο, τον οποίο δεν μπορεί να αντιμετωπίσει, τότε το άγχος δεν τον βοηθά, αλλά γίνεται ένα μεγάλο βάρος. Κάθε φορά που το άτομο πρόκειται να βρεθεί στην φοβική κατάσταση, το άγχος επανέρχεται και επιμένει.

Περισσότερα, όμως, θα πούμε στο επόμενο.