Οι σκέψεις είναι οι σκιές των συναισθημάτων μας (Φ. Νίτσε)

Της Θωμαής Σιώπη, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας

Σύμφωνα με τη γνωστική συμπεριφορική θεραπεία, τα συναισθήματα και η συμπεριφορά των ατόμων επηρεάζονται από τις σκέψεις, τις πεποιθήσεις και τις ερμηνείες που δίνουμε για τον εαυτό μας ή τις καταστάσεις στις οποίες βρισκόμαστε. Αν ένα γεγονός αυτό καθαυτό προκαλούσε αυτόματα ένα συναίσθημα, τότε θα αναμέναμε το ίδιο γεγονός να οδηγήσει στο ίδιο συναίσθημα σε όσους το βίωναν. Κι όμως οι άνθρωποι αντιδρούν διαφορετικά σε παρόμοια γεγονότα και έχουν διαφορετική συναισθηματική αντίδραση. Για παράδειγμα, στην απώλεια μερικοί άνθρωποι είναι εντελώς συντετριμμένοι, ενώ άλλοι αντιδρούν σχετικά καλά.

Αφού λοιπόν είναι τόσο απλό ότι οι σκέψεις μας κάνουν να αντιδρούμε με συγκεκριμένο τρόπο, θα έπρεπε ο καθένας από εμάς με αυτή τη γνώση να μπορεί να καταλάβει τον εαυτό του και να ελέγξει την αντίδραση του. Δεν είναι τόσο εύκολο όμως. Αυτό οφείλεται στο ότι οι σκέψεις χωρίζονται σε τρία επίπεδα. Φανταστείτε, λοιπόν, ένα παγόβουνο. Στην κορυφή του παγόβουνου βρίσκονται οι αρνητικές αυτόματες σκέψεις, μια συνεχή ροή σκέψεων που σχεδόν όλοι μπορούμε να παρατηρήσουμε αν προσπαθήσουμε να τις προσέξουμε. Αυτές οι σκέψεις αποτελούν τα νοήματα που δίνουμε σε αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Λέγονται “αυτόματες” γιατί συμβαίνουν αντανακλαστικά και χωρίς προσπάθεια, και είμαστε ενήμεροι περισσότερο για το συναίσθημα που προκαλούν. Σκεφτείτε την αναπνοή, μόνο αν την παρατηρήσουμε συνειδητοποιούμε τι συμβαίνει. Τις περισσότερες φορές δεχόμαστε τις αυτόματες σκέψεις ως αληθινές, και δεν τις αμφισβητούμε. Για παράδειγμα, ένας μαθητής που διαβάζει για τις εξετάσεις σκέφτεται “είναι πολύ δύσκολο, δεν θα τα καταφέρω ποτέ”, αμέσως θα αισθανθεί απογοήτευση (συναίσθημα) και πιθανόν να κλείσει το βιβλίο και να το παρατήσει (συμπεριφορά). Αντιθέτως αν σκεφτεί έπειτα “ναι είναι πολύ δύσκολο, αλλά πολλές φορές στο παρελθόν προσπάθησα και τα κατάφερα”, τότε η απογοήτευσή του θα μειωθεί και θα συνεχίσει το διάβασμα. Οι αρνητικές αυτόματες σκέψεις μπορεί να έχουν και τη μορφή εικόνας, δηλαδή αντί το άτομο να σκεφτεί με λέξεις, φαντάζεται για παράδειγμα τον εαυτό του σε μια κοινωνική περίσταση να είναι ιδρωμένος, κοκκινισμένος και να μιλάει ασυνάρτητα.

Αμέσως μετά τις αυτόματες σκέψεις, στο κέντρο του παγόβουνου βρίσκονται οι στάσεις, κανόνες και παραδοχές ή αλλιώς “ενδιάμεσες πεποιθήσεις”. Για παράδειγμα, μια στάση ζωής μπορεί να είναι “είναι τρομερό να είσαι ανεπαρκής/ανίκανος”, ένας κανόνας “πρέπει πάντα να προσπαθώ όσο πιο σκληρά μπορώ”, και μία παραδοχή “αν προσπαθώ όσο πιο σκληρά μπορώ, ίσως να πετύχω”. Οι ενδιάμεσες πεποιθήσεις επηρεάζουν το πως βλέπουμε μια κατάσταση, το οποίο έπειτα επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, αισθανόμαστε και συμπεριφερόμαστε.

Στη βάση του παγόβουνου βρίσκονται οι πυρηνικές μας πεποιθήσεις. Αποτελούν αντιλήψεις τόσο βαθιές που ούτε στον εαυτό μας δεν τις εκφράζουμε (π.χ. είμαι ανεπαρκής, οι άλλοι είναι αναξιόπιστοι). Αξιολογούνται ως απόλυτες αλήθειες και ως ο τρόπος που “είναι” τα πράγματα. Μία πυρηνική πεποίθηση ενεργοποιείται σε καταστάσεις καταθλιπτικές ή μπορεί να είναι συνεχώς ενεργοποιημένη. Τότε τείνουμε να ερμηνεύουμε τα γεγονότα μέσω αυτή της πεποίθησης σαν να φοράμε παρωπίδες, εστιάζουμε στις πληροφορίες που επιβεβαιώνουν την πεποίθηση, αγνοώντας και υποτιμώντας μια πληροφορία που είναι αντίθετη, δηλαδή ότι “δεν είμαι ανεπαρκής”. Οι πεποιθήσεις μας, είτε πυρηνικές είτε ενδιάμεσες, δημιουργούνται κατά την πρώιμη ηλικία όπου το άτομο προσπαθεί να οργανώσει την εμπειρία που αποκτά μέσω των αλληλεπιδράσεων με τον κόσμο και τους άλλους. Παρόλο που είναι βαθιά ριζωμένες, άκαμπτες και υπεργενικευμένες μπορούν να “ξεμαθευτούν” και να αντικατασταθούν από πεποιθήσεις που βασίζονται περισσότερο στην πραγματικότητα. Αυτό φυσικά απαιτεί χρόνο και τη βοήθεια ενός εκπαιδευμένου γνωστικού συμπεριφορικού θεραπευτή.

Αυτό που μπορούμε να κάνουμε όλοι για αρχή είναι να σταματήσουμε να “καταπίνουμε” τις σκέψεις μας σαν απόλυτες αλήθειες. Οπότε την επόμενη φορά που θα παρατηρήσετε μια αλλαγή στη διάθεσή σας, αναρωτηθείτε “τι πέρασε μόλις τώρα από το μυαλό μου;” (μια σκέψη ή μια εικόνα). Κάντε ένα βήμα πίσω και προσπαθήστε να εξετάσετε την ορθότητά της. Έτσι ίσως διαπιστώσετε ότι η ερμηνεία που δώσατε στην κατάσταση είναι λανθασμένη. Δοκιμάστε να δώσετε μια διαφορετική ερμηνεία, πιο ρεαλιστική όπως στο παράδειγμα του μαθητή, και δείτε τη διάθεσή σας να αλλάζει προς το καλύτερο.

Θωμαή Σιώπη Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
Μητροπόλεως 31 (2ος όροφος), Βέροια
Τηλ: 2331125058
www.pliroforiodotis.gr/tsiopi